मिश्र  पीक पद्धती (Mixed cropping)

मिश्र पीक पद्धती म्हणजे एकाच शेतात विविध पिके एकत्र लावणे. या पद्धतीचा मुख्य उद्देश उत्पादनाची विविधता वाढवणे आणि पर्यावरणाचे संरक्षण करणे आहे. मिश्र पिक पद्धतीत विविध प्रकारची पिके एकमेकांच्या शेजारी लावली जातात, ज्यामुळे उत्पादनाचे संतुलन राखता येते.

मिश्र पीक पद्धतीचे फायदे 

• विविध प्रकारचे उत्पादन – एकाच शेतात विविध पिके लावल्यामुळे शेतकऱ्यांना विविध प्रकारचे उत्पादन मिळते. यामुळे एकाच वेळी अनेक प्रकारच्या पिकांचे उत्पादन घेता येते.
• कीड आणि रोगांचे प्रमाण कमी होते – विविध पिके एकत्र लावल्यामुळे कीड आणि रोग एका पिकावर एकवटत नाहीत. काही पिकांमध्ये नैसर्गिक गुणधर्म किड आणि रोगांपासून संरक्षण करतात ,ज्यामुळे किड आणि रोगांचे प्रमाण कमी होते.
• मातीची सुपीकता राखली जाते – विविध पिके मातीतील पोषक तत्त्वांचा विविध प्रकारे वापर करतात. ज्यामुळे मातीतील पोषक तत्त्वांचे संतुलन राखले जाते. काही पिके मातीला नायट्रोजन प्रदान करतात, ज्यामुळे मातीची सुपीकता वाढते.
• जैवविविधता वाढते – मिश्र पीक पद्धतीमुळे शेतात जैवविविधता वाढते, यामुळे पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यास मदत होते.
• पर्यावरणीय फायदे – विविध पिकांच्या लागवडीमुळे मातीचे संरक्षण होते, पाण्याचा योग्य वापर होतो आणि पर्यावरणातील विविध घटकांचे संतुलन राखले जाते.

मिश्र पीक पद्धतीचे तोटे

• पिकांचे योग्य व्यवस्थापन आवश्यक – विविध पिकांची लागवड, देखभाल आणि कापणी यासाठी अधिक काळजी घेणे आवश्यक असते यामुळे व्यवस्थापनाचे काम अधिक कठीण होते.
• काही पिकांची उत्पादकता कमी होऊ शकते – काही पिकांची एकत्र लागवड केल्यामुळे त्यांच्यात संसाधनांसाठी  स्पर्धा होते, ज्यामुळे काही पिकांची उत्पादकता कमी होऊ शकते.
• यंत्रसामग्रीचा वापर कठीण – विविध पिकांची लागवड केल्यामुळे विशिष्ट यंत्रसामग्रीचा वापर करणे कठीण होऊ शकते, त्यामुळे मॅन्युअल श्रमांची आवश्यकता वाढते.
• पाणी आणि पोषक तत्त्वांचे प्रभावी व्यवस्थापन आवश्यक –विविध पिकांच्या पाणी आणि पोषक तत्वांच्या गरजा वेगवेगळ्या असतात. यामुळे त्यांचे कार्य प्रभावी व्यवस्थापन करणे आवश्यक असते.

मिश्र पीक पद्धतीचे उदाहरणे

• गहू, हरभरा आणि मोहरी – गहू हरभरा आणि मोहरी एकत्र लावल्यामुळे गव्हाच्या उत्पादनात सुधारणा होते आणि मातीतील पोषक तत्त्वांचे संतुलन राखले जाते.
• मका आणि सोयाबीन – मका आणि सोयाबीन एकत्र लावल्यामुळे मातीतील नायट्रोजनची पातळी टिकून राहते आणि मकाचे उत्पादन वाढते.
• भात आणि डाळी – भात आणि डाळी (उडीद किंवा मूग) यांसारख्या डाळी एकत्र लावल्यामुळे भाताचे उत्पादन अधिक चांगले होते आणि मातीला नायट्रोजन मिळते.