बीज प्रक्रियेच्या पद्धती

• बीज प्रक्रिया म्हणजे बियाणे पेरणीपूर्व विविध पद्धतींचा वापर करून त्यांची गुणवत्ता आणि उगवण क्षमता सुधारण्याची प्रक्रिया.
• बीज प्रक्रिया केल्याने बियांचे संरक्षण, रोगप्रतिकार शक्ती वाढते,आणि उगवण क्षमता सुधारते. येथे काही सामान्य बीज प्रक्रियेच्या पद्धती दिल्या आहेत.

 रासायनिक बीज प्रक्रिया 

 बुरशीनाशक प्रक्रिया

• उद्देश – बियाण्यांवर बुरशीजन्य रोगांपासून संरक्षण
• उदाहरणे – कार्बेन्डाझिम, मॅन्कोझेब, थायरम यांसारखे बुरशीनाशके वापरणे.
• पद्धत – बियाण्यांना बुरशीनाशकाच्या द्रावणात बुडवणे किंवा त्यांच्यावर बुरशीनाशक पावडर लावणे.

 कीटकनाशक प्रक्रिया

• उद्देश – बियाण्यांवर असलेल्या किडींपासून संरक्षण.
• उदाहरणे – इमिडाक्लोप्रिड, थायमिथोकझाम यांसारखे कीटकनाशक वापरणे.
• पद्धत – बियाण्यांना कीटकनाशकांच्या द्रावणात बुडवने किंवा बियाण्यावर) कीटकनाशकांची पावडर लावणे.

न्यूट्रीएंट कोटिंग

• उद्देश – बियाण्यांना आवश्यक पोषक तत्त्वांचा पुरवठा.
• उदाहरणे – झिंक, मोलिब्डेनम, बोरॉन यांसारखी सूक्ष्म पोषक तत्वे वापरणे.
• पद्धत – बियाण्यांवर पोषक तत्वांचा लेप लावणे.

जैविक बीज प्रक्रिया 

रायझोबियम उपचार

• उद्देश – डाळीच्या पिकांमधील नायट्रोजन स्थिरीकरण्यासाठी मदत
• उदाहरणे – रायझोबियम बॅक्टेरिया वापरणे.
• पद्धत – बियाण्यांना रायझोबियमच्या द्रावणात बुडवणे किंवा पावडर लावणे.

मायकोरायझा उपचार

• उद्देश – मुळांच्या वाढीसाठी आणि पोषक तत्त्वांचे शोषण वाढवणे.
• उदाहरणे – मायकोरायझा बुरशी वापरणे.
• पद्धत – बियाण्यांना मायकोरायझा द्रावणात बुडवणे किंवा पावडर लावणे.

ट्रायकोडर्मा उपचार

• उद्देश – बुरशीजन्य रोगांपासून संरक्षण
• उदाहरणे – ट्रायकोडर्मा हराझियानम वापरणे.
• पद्धत – बियाणांवर ट्रायकोडर्मा पावडर लावणे.

यांत्रिक बीजप्रक्रिया

बीज पॉलिशिंग

• उद्देश – बियाणे शुद्धीकरण आणि त्यांच्या बाह्य पृष्ठभागावरील अशुद्धता काढून टाकणे.
• पद्धत – यांत्रिक पॉलिशिंग मशीनचा वापर करून बीज पॉलिश करणे.

बीज कोटिंग

• उद्देश – बियाणांचे संरक्षण आणि उगवण क्षमता वाढवणे.
• पद्धत – बीज कोटिंग मशीनचा वापर करून बियाण्यांवर सुरक्षात्मक लेप लावणे.

 भौतिक बीज प्रक्रिया 

गरम पाण्याची प्रक्रिया

• उद्देश – बियाण्यांवरील रोगजनक नष्ट करणे.
• पद्धत – बियाणांना काही मिनिटासाठी गरम पाण्यात बुडवणे.

सौर उष्णता प्रक्रिया

• उद्देश – बियाण्यांवरून कीटक आणि रोगजनक नष्ट करणे.
• पद्धत – बियाण्यांना काही तासासाठी सूर्यप्रकाशात ठेवणे.

जलप्रक्रिया 

 पाण्यात भिजवणे

• उद्देश – उगवण क्षमता वाढवणे.
• पद्धत – बियाण्यांना काही तासासाठी पाण्यात भिजवणे.

जैविक द्रावणात भिजवणे

• उद्देश – बियाण्यांना पोषक तत्वांचा पुरवठा आणि रोग प्रतिकारशक्ती वाढवणे.
• पद्धत – बियाणांना जैविक द्रावणात काही तासांसाठी भिजवणे.
• बीज प्रक्रिया केल्याचे फायदे

रोग नियंत्रण

• बीज प्रक्रिया केल्याने बियाण्यांवरील बुरशी, बॅक्टेरिया आणि विषाणूमुळे होणाऱ्या रोगांचा नाश होतो.
• बियाणांची रोगप्रतिकारशक्ती वाढते, ज्यामुळे पिकांची चांगली वाढ होते.

कीटक नियंत्रण

• बीज प्रक्रिया केल्याने बियाण्यांवर असलेल्या किडींचा नाश होतो, ज्यामुळे बियाण्यांची उगवण क्षमता सुधारते.

उगवण क्षमता सुधारणा

• बीज प्रक्रिया केल्याने बियाण्यांचा उगवण वेग वाढतो, ज्यामुळे पिकांची वाढ वेगाने होते.
• बियाण्यांची उगवण एकसारखे होते, ज्यामुळे शेतातील पिकांची एकरुपता वाढते.

पोषक तत्त्वांचा पुरवठा

• बीज प्रक्रिया केल्याने बियाण्यांना आवश्यक पोषक तत्त्वांचा पुरवठा होतो, ज्यामुळे मुळांची आणि पिकांची चांगली वाढ होते.
• सूक्ष्म पोषक तत्त्वांचा पुरवठा केल्याने पिकांची रोगप्रतिकारशक्ती आणि गुणवत्ता वाढते.

मुळांच्या विकासासाठी मदत

• बीज प्रक्रिया केल्याने मुळांची वाढ चांगली होते, ज्यामुळे पिकांना पाण्याचा आणि पोषक तत्वांचा अधिक चांगला पुरवठा होतो
• मुळांची शाखा वाढल्यामुळे पिकांची स्थिरता वाढते आणि त्यांना पोषक तत्त्वांचा पुरवठा अधिक चांगला होतो.

पिकांची गुणवत्ता आणि उत्पादन सुधारणा

• बीज प्रक्रिया केल्याने पिकांची फळांची गुणवत्ता वाढते, त्यामुळे उत्पादनाचे दर वाढतात.
• पिकांची उत्पादन क्षमता वाढते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचा नफा वाढतो.

पर्यावरणपूरकता

• बीज प्रक्रिया केल्याने शेतात रासायनिक कीटकनाशके आणि बुरशीनाशकांचा वापर कमी होतो, ज्यामुळे पर्यावरणावर होणारा प्रतिकूल परिणाम कमी होतो.
• जैविक बीज प्रक्रिया केल्याने मातीची सुपीकता टिकून ठेवता येते आणि पिकांची वाढ नैसर्गिकरित्या सुधारता येते.