जमिनीची सुपीकता आणि उत्पादकता वाढवण्यासाठी कोणत्या उपाययोजना कराव्यात ?

जमिनीची सुपीकता आणि उत्पादकता हि दोन्ही प्रमुख प्रमाणे शेतीसाठी महत्वाच्या परिस्थिती आहेत.

जमिनीची सुपीकता आणि उत्पादकता (soil fertility) 

• जमिनीची सुपीकता म्हणजे मातीत उपलब्ध पोषक तत्वांची गुणवत्ता आणि परिणाम सुपीक जमीन म्हणजे मातीत पर्यायी पोषक तत्त्वांची योग्य मात्रा आणि उत्तम संरचना असणे.
• ज्यामुळे पिकांना अधिक उत्पादकता मिळते, सुपीक जमिनीत पोषक तत्व असतात. जसे की नायट्रोजन,फॉस्फेट,पोटॅशियम, कॅल्शियम,मॅग्नेशियम इ.

जमिनीची उत्पादकता (soil fertility) 

• जमिनीची उत्पादकता म्हणजे शेतातील पिकांचे  उत्तम उत्पादन . शेतीची उत्पादकता म्हणजे शेतातील अन्नद्रव्यांची उत्तम उपलब्धता होय.
• जमिनीची सुपीकता आणि उपलब्धता हे दोन्ही गुण एकमेकांपैकी अग्रगामी प्रभावात आहेत. सुपीक जमीन म्हणजे उत्तम उत्पादनासाठी महत्त्वाचा मूलभूत आधार.
• जमिनीची सुपीकता आणि उत्पादकता वाढविण्यासाठी.
• जमिनीची सुपीकता आणि उत्पादकता वाढवण्यासाठी विविध पद्धतीचा अवलंब करणे गरजेचे आहे. योग्य तंत्रज्ञान आणि शाश्वत पद्धतींचा वापर करून शेतकऱ्यांना अधिक उत्पादन मिळवता येते, त्यासाठी काही महत्त्वाच्या उपाययोजना त्या खालीलप्रमाणे :

सेंद्रिय खतांचा वापर 

• कंपोस्टिंग – शेतातून निघालेल्या अवशेषांचा आणि घरगुती कचऱ्याचा उपयोग करून कंपोस्ट तयार करणे.
• हिरवळीचे खत – शेतात हिरवळीचे खत म्हणून डाळिंब वर्गीय पिके (जसे माठ,गवार,सनई) लावणे आणि नंतर ते जमिनीत मिसळणे.
• गांडूळ खत – गांडूळ खत वापरून जमिनीतील जैविक पदार्थांची वाढ करावी.

पीक फेरपालट (Crop rototion) 

• विविध पिकांचे फेरपालट – जमिनीची सुपीकता टिकवण्यासाठी आणि रोग नियंत्रणासाठी विविध पिकांचे फेरपालट करावे.
• नायट्रोजन स्थिरीकरण – वर्गीय पिकांचे फेरपालट करून मातीतील नायट्रोजनची पातळी वाढवावी.

मल्चिंग (Mulching) 

• सेंद्रिय मल्चिंग – गवत,पाला, यांसारख्या जैविक पदार्थांचा वापर करून मातीवर अच्छादन करावे.
• तापमान नियंत्रण – मातीचे तापमान नियंत्रित राहते, आणि तणांची वाढ कमी होते.

जलसिंचन व्यवस्थापन 

• ठिबक सिंचन – पाण्याचा योग्य वापर करून ठिबक सिंचन पद्धतीचा अवलंब करावा.
• फवारा सिंचन – कमी पाण्याचा जास्त क्षेत्र ओलावण्यासाठी फवारा सिंचन पद्धतीचा वापर करावा.

मातीची चाचणी 

• माती परीक्षण – जमिनीतील पोषक तत्वांची माहिती मिळवण्यासाठी नियमितपणे माती परीक्षण करावे.
• अन्नद्रव्यांची पूर्तता – मातीच्या चाचणीनुसार आवश्यक त्या  अन्नद्रव्यांची पूर्तता करता येते.

अच्छादन पिके (Cover crops)

• हिरवळीचे खत पिके – अच्छादन पिके लावून जमिनीचे संरक्षण करणे आणि मातीतील जैविक पदार्थ वाढवणे.
• मातीची धूप थांबवणे – अच्छादन पिकांमुळे मातीची धूप कमी होते, आणि मातीची संरचना सुधारते.

जैविक कीड नियंत्रण 

• मित्र किडींचा वापर – किड नियंत्रणासाठी मिश्र किडींचा वापर करावा.
• बायो पेस्टीसाइदस – जैविक किटकनाशकांचा वापर करून पर्यावरण पूरक किड नियंत्रण करावे.

समतोल खत व्यवस्थापन 

• सेंद्रिय आणि अजैविक खतांचा संतुलित वापर – मातीच्या आरोग्याचे संतुलन राखण्यासाठी सेंद्रिय आणि रासायनिक खतांचा संतुलित वापर करावा.
• मायक्रोन्यूट्रिएंट्स – आवश्यक ते सूक्ष्म अन्नद्रव्य (जसे झिंक, बोरॉन,) जमिनीत पुरवावेत.

पिकांची निवड आणि विविधता 

• स्थानिक पिके – स्थानिक परिस्थितीनुसार व हंगामानुसार योग्य पिकांची निवड करावी.
• विविध पिके – एका शेतात विविध पिके लावून जैवविविधता वाढवावी.

शेती प्रशिक्षण 

• नवीन तंत्रज्ञान – शेतकऱ्यांना आधुनिक शेती तंत्रज्ञानाची माहिती देणे.
• सल्ला व मार्गदर्शन – कृषी तज्ञांचा सल्ला घेऊन शेतीची सुधारणा करावी.
• या उपायोजना शेतकऱ्यांना जमिनीची सुपीकता आणि उत्पादकता वाढवण्यासाठी मदत करतात. योग्य नियोजन, सतत शिक्षण आणि पर्यावरण पूरक पद्धतीचा वापर केल्यास शेतकरी अधिक उत्पादनक्षम आणि शाश्वत शेती करु शकतात.