नियोजन पीक पद्धती (Relay cropping) विषयी अधिक माहिती

नियोजन पद्धती किंवा Relay cropping म्हणजे एक पीक काढणीच्या आधी दुसरे पीक लावणे . या पद्धतीत दोन पिकांची लागवड एकाच शेतात काही अंतराने केली जाते, ज्यामुळे शेतीतील  वेळ आणि संसाधनांचा अधिक कार्यक्षम वापर होतो.

नियोजन पद्धतीचे फायदे 

• शेताचा पूर्ण वापर होतो – नियोजन पद्धतीमुळे शेताचा वर्षभर पूर्ण वापर होतो. एक पीक काढणीच्या जवळ आल्यावर दुसऱ्या पिकाची लागवड केली जाते, ज्यामुळे जमीन रिकामी राहत नाही.
• उत्पन्न वाढते – या पद्धतीमुळे एका हंगामात दोन पिकांचे उत्पादन घेता येते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढते.
• मातीची सुपीकता राखली जाते – विविध पिकांच्या लागवडीमुळे मातीतील पोषक तत्त्वांचे संतुलन राखले जाते. काही पिके मातीला नायट्रोजन प्रदान करतात, ज्यामुळे मातीची सुपीकता टिकून राहते.
• जलसंधारण – एक पिक काढणीच्या आधी दुसरे पीक लावल्यामुळे जमिनीतील ओलावा टिकून राहतो. यामुळे पाणी व्यवस्थापन अधिक प्रभावी होते.
• कीड आणि रोगांचे नियंत्रण – विविध पिकांच्या लागवडीमुळे कीड आणि रोगांचे प्रमाण कमी होते. एक पीक काढणीस आल्याने दुसऱ्या पिकाच्या रोगप्रतिबंधक शक्ती वाढतात.

नियोजन पद्धतीचे तोटे 

• व्यवस्थापन अधिक  कठीण – नियोजन पद्धतीत दोन पिकांचे व्यवस्थापन एकाच वेळी करावे लागते, यामुळे लागवड, पाणी व्यवस्थापन, खत व्यवस्थापन आणि कापणी या सर्व  गोष्टींचे  अधिक नियोजन करावे लागते.
• पाण्याची उपलब्धता अधिक असावी लागते -नियोजन पद्धतीत दोन पिकांची लागवड केल्यामुळे पाण्याची अधिक गरज भासते. त्यामुळे शेतात पाण्याची उपलब्धता सुनिश्चित  करणे आवश्यक असते.
• संसाधनांची स्पर्धा – दोन पिके एकाच शेतात असताना पाण्याची पोषक तत्त्वांची आणि प्रकाशाची स्पर्धा घेऊ शकते, यामुळे काही  वेळा  दोन्ही पिकांचे उत्पादन कमी होते.
• कठोर वेळापत्रक -नियोजन पद्धतीत पिकांच्या लागवड  आणि कापणीसाठी  कठोर वेळापत्रक पाळावे लागते, यामुळे शेतकऱ्यांना अधिक मेहनत करावी लागते.

नियोजन पद्धतीची उदाहरणे 

• गहू आणि सोयाबीन – गहू काढणीच्या काही दिवस आधी सोयाबीन पेराल्याने गव्हाच्या काढणीच्या वेळी सोयाबीन रोपे तयार होतात. यामुळे गव्हाचे उत्पादन घेतल्यानंतर सोयाबीनचे उत्पादन घेता येते.
• मका आणि डाळी – मक्याची काढणी होण्याच्या काही दिवस आधी उडीद किंवा मुग यांसारख्या डाळी पेराल्याने मक्याचे उत्पादन घेतल्यानंतर लगेच डाळीचे  उत्पादन मिळते.
• भात आणि भाजीपाला – भाताच्या काढणीच्या काही दिवस आधी भाजीपाल्याची लागवड केल्याने भाताचे उत्पादन घेतल्यानंतर लगेच भाजीपाल्याचे उत्पादन मिळते.

शेड्यूल पद्धतीची शेती केल्यास शेतकऱ्यांना अनेक फायदे मिळतात. ज्यात शेताचा पूर्ण वापर, उत्पन्न, वाढ , मातीची सुपीकता राखणे, जलसंधारण आणि कीड व रोगांचे नियंत्रण यांचा समावेश आहे. याचे व्यवस्थापन जटिल असले तरी, योग्य नियोजन आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने नियोजन  पद्धतीचा अवलंब केल्यास शेतकरी त्यांच्या उत्पन्नाची विविधता वाढवू शकतात आणि पर्यावरणाचे रक्षण करू शकतात.  नियोजन पद्धतीमुळे दिर्घकालीन फायदे मिळतात, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे आर्थिक स्थैर्य आणि पर्यावरणाचे संतुलन राखले जाते.