मातीची जैविक गुणवत्ता(Biological properties of soil)

• मातीची जैविक गुणवत्ता म्हणजे मातीमध्ये उपस्थित असलेल्या जैविक घटकांची गुणवत्ता आणि मात्रा, जी मातीच्या उत्पादन क्षमतेवर आणि पिकांच्या आरोग्यावर महत्वपूर्ण प्रभाव टाकते.
• मातीची जैविक गुणवत्ता राखणे आणि वाढवणे हे पिकाच्या चांगल्या उत्पन्नासाठी आवश्यक आहे. मातीची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी खालील घटक आणि पद्धतींचा विचार केला जातो.

मातीतील सजीव सूक्ष्मजीव 

• जिवाणू – मातीतील जिवाणू  विविध पोषक तत्वांचे चयापचय आणि नायट्रोजन स्थिरीकरणात महत्वाचे असतात. रायझोबियम , अझोटोबॅक्टर सारखे जिवाणू  पिकांच्या वाढीसाठी उपयुक्त असतात.
• बुरशी  – मायकोरायझा बुरशी  मुळांशी संबंध स्थापित करून पिकांना पोषक तत्वे आणि पाणी पुरवतात.
• प्रोटोजोआ – हे सूक्ष्मजीव मातीतील सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन करतात आणि  पोषक तत्त्वांचा पुरवठा करतात.

जैविक पदार्थ 

• ह्यूमस -सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन झाल्यानंतर तयार होणारा ह्यूमस मातीची संरचना सुधारतो, पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढवतो आणि पोषक तत्त्वांचा साठा करतो.
• कंपोस्ट -कंपोस्ट मातीला अन्नपुरवठा करतो आणि मातीची उत्पादकता  वाढवतो.
• गांडूळखत -गांडूळ खत मातीला पोषक तत्वे आणि सूक्ष्मजीव पुरवतो.

मातीच्या जैविक गुणवत्तेचे फायदे

• पिकांची वाढ – मातीतील सूक्ष्मजीव आणि जैविक पदार्थ पिकांच्या वाढीसाठी आवश्यक पोषक तत्त्वांचा पुरवठा करतात.
• मुळांचा विकास – जैविक गुणवत्ता सुधारल्यामुळे मुळांची वाढ चांगली होते आणि पिकांना पोषक तत्वे अधिक प्रभावीपणे मिळतात.
• पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता – जैविक पदार्थामुळे मातीची पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता वाढते, ज्यामुळे पिकांना आवश्यकतेनुसार पाणी मिळते.
• रोगप्रतिकारशक्ती-जैविक गुणवत्ता सुधारल्यामुळे मातीतील सूक्ष्मजीव पिकांची रोग प्रतिकारशक्ती वाढवतात.

मातीतील जैविक गुणवत्ता वाढवण्यासाठी उपाय

    1)जैविक खते वापरणे

• कंपोस्ट, गांडूळ खत, हिरवळीच्या खतांचा वापर करून मातीची जैविक गुणवत्ता वाढवता येते.
• जैविक खते मातीला सजीव अन्नपुरवठा करतात आणि मातीची सुपीकता वाढवतात.

  2)पिक फेरबदल (Crop Rotation)

• विविध पिके फेरबदल करून लागवड केल्याने मातीतील पोषक तत्वांचे संतुलन राखता येते.
• पीक फेरबदलामुळे विशिष्ट पिकांच्या रोगांची लागण कमी होते.

  3)कव्हर पिके (Cover Crops)

• नत्र स्थिरीकरण करणारे कव्हर  पिके  लावल्याने मातीतील नायट्रोजनची मात्रा वाढते.
• कव्हर पिके  मातीची धुप रोखतात आणि मातीला सजीव ठेवतात.

  4)जैविक कचऱ्याचे व्यवस्थापन

• शेतीतील जैविक कचरा, जसे की पिकांचे अवशेष योग्य पद्धतीने व्यवस्थापित करून कंपोस्ट मध्ये बदलून मातीला परत देता येतात .

5)जैविक पद्धतींचा अवलंब

• जैविक शेती पद्धतीचा अवलंब केल्याने रासायनिक खते आणि कीटकनाशकांचा वापर कमी होतो, ज्यामुळे मातीची जैविक गुणवत्ता टिकवून ठेवता येते.

मातीची जैविक गुणवत्ता राखणे आणि सुधारणे शेतकऱ्यांसाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. जैविक पदार्थांचा वापर, सूक्ष्मजीवांची वाढ, पीक फेरबदल, कव्हर पिके  आणि जैविक पद्धतींचा अवलंब करून मातीची जैविक गुणवत्ता वाढवता येते. हे उपाय केल्याने पिकांची वाढ, उत्पादन आणि गुणवत्ता सुधारते आणि शाश्वत शेतीचा विकास होतो.